Yazar: selim

Kaygılar, korkular, kuşkular, kuruntular yaşamın olağan kabul edilebilecek duygularıdır. Yakında bir sınava girecek olma, borcunu ödemede güçlük çekme, ortalıkta bir salgın hastalık olması gibi durumlar, kaygı uyandırması beklenen durumlardır. Ancak olağan günlük kaygı (OGK) ile yaygın kaygı bozukluğu (YKB) olarak adlandırılan durumda duyulan kaygı arasında birtakım ayrımlar vardır. Yaygın kaygı bozukluğunda duyulan kaygı aşırıdır, istenmeden gelen düşüncelerin ardından gelir, kişi kendini kaygılanmaktan alıkoyamaz, süreklilik gösterir ve kişinin işlevselliğini ileri derecede bozar.

Günlük yaşamın olağan kaygıları, günlük yaşam etkinliklerini bozmaz ve kişinin yükümlülüklerini yerine getirmesini engellemez. Oysa YKB’nda duyulan kaygı, kişinin işini yapmasını, birtakım etkinliklerde bulunmasını engeller ve toplumsal yaşamını zora sokar. OGK denetim altında tutulabilir, ancak YKB’nda duyulan kaygı denetim altında tutulamaz. OGK, hoş bir duygu olmasa da, belirgin bir sıkıntıya yol açmaz. Oysa YKB’nda duyulan kaygı son derece sıkıntı verici olur, kişiyi altüst eder. OGK, gerçekçi, özgül birtakım kaygı uyandıran durumlarla sınırlıdır. Oysa YKB’nda, her tür durum için kaygılanılır ve olabileceğin en kötüsünün olacağı beklentisi içinde olunur. OGK kısa sürer, YKB’nda duyulan kaygı, neredeyse her gün, gün boyu, aylarca sürer.

YKB olan herkesin benzer belirtileri olmaz; ancak çoğu kişide duygusal, davranışsal ve bedensel belirtilerin bir bileşimi görülür. Bunlar, çoğu zaman, dalgalanmalarla gider ve kişi zor altında kaldığında belirtiler daha da kötüleşir.

YKB’nda, kişinin aklından hiç çıkmayan sürekli birtakım kuruntular olur. Kişi, kaygısını denetim altına almakta güçlük çeker ve sanki ona, kaygısını durdurabilmek için yapacak bir şey yokmuş gibi gelir. Sanki, “elinde olmadan” birtakım düşünceler zihnini hep yokluyor gibidir, kişi bu düşünceleri zihninden uzaklaştırmaya çalışır, ama başarılı olamaz. Kişi, ayrıca, belirsizliğe hiç katlanamaz, gelecekte ne olacağını bilme beklentisi içinde olur. Büyük bir korku içindedir.

YKB’nda birtakım davranışsal belirtiler de olur. Kişi bir türlü gevşeyemez. Dinginliğin tadını çıkartamaz ve kendi başına kalamaz. Yaptığı işe odaklanmakta güçlük çeker. Kendini daralmış ve bunalmış hissettiği için, yapacaklarını erteleme eğiliminde olur. Kendisini kaygılandıracak durumlardan kaçmaya ya da kaçınmaya çalışır. Kolay kızma eğiliminde olur.

YKB’nda bedensel belirtiler de görülür. Kişi, kendini çok gergin ve sinirli hisseder, kasları gergindir ve vücudunda ağrı ve sızılar duyumsar. Uykuya dalmakta ya da uykusunu sürdürmekte güçlük çeker, çünkü zihni bir türlü susmak bilmez. Kendisini hep diken üzerinde, huzursuz hisseder. Kolay yorulur. Karın ağrıları çekebilir, bulantısı, ishali olabilir.

Böyle bir rahatsızlıktan kurtulmak için, diğer insanlarla yakın bir iletişimde ve etkileşim içinde olunmalı ve toplumsal bağlar kurulmalıdır. Konuşacak yakın birinin olması kişiye iyi gelir. Kişinin, eleştirilmeden, yargılanmadan dinlenmesi, dış uyaranlarla kesintiye uğramadan onunla konuşulması büyük yarar sağlar.

Bir başkasıyla yüz yüze konuşarak toplumsal etkileşimde bulunmak, yatışmanın en kolay yollarından biri olsa da, böyle bir kişi her zaman bulunamayabilir. Aşırı gerginlik durumlarında odağını değiştirmek de büyük yarar sağlar. Bir yürüyüşe çıkmak, sıcak bir banyo yapmak bile insana çok iyi gelebilir.

Süreğen kaygılardan kurtulmanın önemli bir yolu da olaylara yeni bir bakış açısıyla bakmayı öğrenmektir. İnsanlar, genellikle, kaygı ve kuruntularının başkalarından kaynaklandığını düşünme eğiliminde olurlar. Oysa, bunlar kişinin kendi kurguları, kişinin kendi düşüncelerinden kaynaklanan, kendi kendine yarattığı duygulardır. Tetikleyici etken dışarıdadır, ancak tepki olarak gösterilen “iç konuşma” sürüp gitmektedir. Doğmamış sorun için bir çözüm arayışında olunur ya da olabileceğin en kötüsünü düşünmekten kişi kendisini alıkoyamaz. Kişi, sanki düşünüp durarak, olabilecekleri önlüyor gibi bir algı içindedir. Böylece kendini koruyormuş gibi bir yanılsama içindedir. Ancak kaygılanıp duruyor olmak, son derece verimsiz bir çabadır, kişiyi yorgun düşürür. Gerçekte alması gereken önlemleri bile almasını güçleştirebilir.

İşlevsel ve işlevsel olmayan kaygıyı ayırt etmenin kolay bir yolu vardır. “Ya …sa” olasılıkları üzerinde sürekli düşünülüp duruluyorsa (“Ya okulu bitiremezsem”, “Ya borçlarımı ödeyemezsem”, “Ya hastalık bana da bulaşır, ölüp gidersem” gibi), bu işlevsel olmayan bir düşünceden kaynaklanan bir duygudur. Dolayısıyla akılcı olmayan düşüncelerden kurtulmanın yollarını bulmalı ve yaşamdaki belirsizliklere katlanmayı öğrenmelidir.

Bunların yanı sıra kişi sağlığına özen göstermelidir; yeterince uyku uyumalı, alkolden, sigara gibi nikotinli tütün ürünlerinden ve kafeinli içeceklerden uzak durmalı ve sağlıklı beslenmelidir. Bütün bu önlemler yeterli olmazsa bilişsel davranışçı terapi olarak adlandırılan terapi yöntemi konusunda özel eğitim almış bir uzmandan destek almalıdır.

Karşımızdaki kişiyi nasıl değiştirebiliriz? Sıklıkla sorulan bu soruya verilecek yanıt çok yalındır. Biz, kimseyi değiştiremeyiz; kimse de, kimseyi değiştiremez. Ancak, başkalarının birtakım tutum ve davranışlarını değiştirmesine yardımcı olabiliriz, aracı olabiliriz ya da onlarda bir değişme isteği uyandırabiliriz. Karşımızdaki kişinin, birtakım istenmedik tutum ve davranışlarını (bağımlılıklarını ve sağlığa aykırı birtakım tutumlarının yanı sıra depresyon ve kaygı bozuklukları gibi durumlarda gösterdikleri tutum ve davranışlarını) değiştirmesine yardımcı olmanın ana ilkeleri şunlardır:

• “Akıl vermek” ya da ders vermeye kalkışmak değişmeyi sağlamaz; çünkü insanlar, kendi düşüncelerine daha çok inanırlar, kendi düşüncelerine daha çok güvenirler. Değişme, bir “dayatma” ile değil, kişinin “aklına yatma”sı ile gerçekleşir.

• Değişmek için, kişinin kendisinde bir istek uyanması gerekir. Kişi, kendisi istekli olmadıkça değişmek istemez ve değişmez.

• Değişmek için, kişinin, kendi değişme gerekçelerini kendisinin bulması ve bunları dile getirmesi gerekir. Kendisini konuşurken duyması gerekir. Kişi, konuştukça kendisini daha çok bulacaktır.

• Dolayısıyla, kişide değişme isteği uyandırmak için ve kendi değişme gerekçelerini kendisinin bulması için, onunla iletişimde daha çok dinlemede kalmak ve kendi kendisini bulmasına yardımcı olmak gerekir. Çünkü, Nietzsche’nin söylediği gibi, “Neden’i olan, nasıl’a katlanır”. Diğer bir deyişle, kişinin, değişmenin sancılı yolculuğuna girebilmesi için, değişecek olmasının kendince haklı nedenlerini çok iyi bulmuş ve bunları içselleştirmiş olması gerekir. Hiç kimse, başkası ona değişmesini söylediği için değişmez. İnsanlar, başkalarının kendilerine söylediklerini yapmaya değil, kendilerinin, kendi kendilerine söylediklerini yapmaya daha eğilimli olurlar.

• Karşımızdaki kişinin değişmesine yardımcı olabilmemiz için, onunla iyi bir ilişki kurmamız, yaptıklarıyla yüzleştirmek yerine iyi bir işbirliği içinde olmamız gerekir; bunun da olmazsa olmaz koşulu, ona ve onun düşüncelerine saygı duymak ve saygı göstermek ve kurulan iletişim ortamında kendisini güvende hissetmesini sağlamaktır. Kişinin yaşamını onun bakış açısından anlamak ve eşduyum (empati) yapmak gerekir.

• Kimse, karşısındakini kötü hissettirerek (yüzleştirerek, eleştirerek, yargılayarak, kınayarak, suçlayarak, damgalayarak, küçümseyerek, aşağılayarak, değersizleştirerek, bilgiçlik ya da üstünlük taslayarak, baskın çıkmaya çalışarak, ezerek vb.) değişmesine yardımcı olamaz. Kişide değişme isteği uyanması için, öncelikle kendisine ve kendi görüşlerine değer verildiğini görmesi, öncelikle kendisini iyi hissetmesi gerekir.

• Kişinin etkin katılımı olmadan değişme gerçekleşmez. Kişi, kendisi, değişme ile ilgili görüşlerini dile getirmeye başlamadıkça değişme süreci başlamaz. Söyleme eylemi, yapma yolunda atılan bir ilk adımdır.

• Değişme sürecinde, kişinin kişisel değerlerini anlamanın da büyük önemi vardır. Kişinin, kişisel değerleriyle gösterdiği tutumlar arasında bir uyuşmazlık, bir çelişki olduğunu görmesi ve anlaması, gösterdiği tutumları değiştirmesini sağlayabilir. (Bundan, onun kişisel değerleriyle görüş birliği içinde olunduğu ya da onun kişisel değerlerinin onaylandığı anlamı çıkmamalıdır.) Herkesin, “kendisi olma hakkı” vardır. İlk bakışta çelişkili gibi görünüyorsa da Carl Rogers’ın söylediği çok doğrudur: “Bir kimsenin değişmesine yardımcı olmak için önce onu ‘olduğu gibi’ kabul etmemiz gerekir.” Çünkü, bir insan olarak, koşulsuz değer verilmeyen ve kabul edilmeyen insanlar değişmeye direnç gösterirler Kişinin, kişisel değerlerinin açığa çıkarılması, ona, olabildiğince bunlara uygun bir biçimde yaşamaya çalışması gerektiğini düşündürebilir. Kişinin, kişisel değerleriyle davranış ve tutumları arasında bir uyuşmazlık, bir çelişki olduğunu anlaması, davranış ve tutumlarını değiştirmesini sağlayabilir.

• Kişinin değişmesine yardımcı olabilmek için bilgiçlik taslayarak üstünlük kurmaya çalışmak yerine ona özerklik tanımamız gerekir. Onun özgürlüğüne ve saygınlığına saygı duymalı, kendi kararlarını kendisinin vermesine ve kendi seçimlerini kendisinin yapabilmesine izin vermelidir. Ancak bu kapsamda kişi, kendi tutum ve davranışlarında bir değişiklik yapabilir.

• İnsanların değişmek için gereksindikleri gücün kendi içlerinde olduğu, bizim, ancak bunları uyandırmaya yardımcı olabileceğimiz gerçeğinden yola çıkmamız gerekir. Burada örtük ileti, “Neye gereksiniyorsan o sende var, bunları birlikte bulacağız” iletisidir. Dolayısıyla burada, kişinin eksikliklerine değil, güçlü olduğu yanlarına ve içsel kaynaklarına odaklanılmalıdır. Insanların, değişmenin sağlanabilmesi için harekete geçirilebilecek, kendi gizilgüçleri (potansiyelleri), isteklilikleri ve kaynakları vardır. Bunlar açığa çıkarılmalıdır.

Özetle, başta da söylediğim gibi, kimse kimseyi değiştiremez, kimse de, bir başkası öyle istediği için kendiliğinden değişmez. Kişinin davranış ve tutumlarını değiştirebilmesi için, önce kendisinin değişmeye gerek görmesi, bunun için kendi gerekçelerini üretmesi ve kendisinin, kendisinden aldığı güçle bu yolda adımlar atması gerekir. Ancak, onun, kendisinin, değişmeye gerek görmesine ve değişmek için kendi gerekçelerini üretmesine yardımcı olunabilir ve bu konuda ona aracı olunabilir. Yine Carl Rogers ne güzel söylemiş: “Eğitilmiş insan, nasıl öğreneceğini ve nasıl değişeceğini öğrenmiş olan insandır.”

(Burada anlattığım ilkeler, psikoloji ve psikiyatrinin temel görüşme yöntemlerinden biri olan “Değişmeye İsteklendirici Görüşme” [Motivational Interviewing] yönteminin ana ilkeleridir. Her bir ilkenin geçerliği yüzlerce araştırma ile desteklenmiştir. Türkiye’de bu konuda eğitim verme yeterliği tanınmış olan iki kişiden biri olduğum bu alanda bir telif kitabım [İsteklendirici Görüşme Yöntemi Elkitabı] bulunmaktadır. Ayrıca bu kuramı geliştiren Miller’in kitabının yeni baskısının çevirisi de yakında, benim yayın yönetmenliğimde yayımlanacaktır. Kitaplarımı, “www.babil.com” sitesinden edinebilirsiniz.)

Depresyon ve kaygı bozuklukları, çoğu zaman, kol kola giden bozukluklardır. Bu bozukluklardan birini yaşayanlar, çoğu zaman, bir başka aşamada, diğerini de yaşarlar. Depresyon tanısı konan kişilerin yaklaşık yarısında bir kaygı bozukluğu da saptanır. Çökkünlük kaygıya yol açabileceği gibi, kaygı da çökkünlüğe yol açabilir.

Yoğun bir kaygı içinde olma, korku duyma, belirsizlik ya da bilinmezlik içinde olma, insanlardan uzak yaşama gibi etkenler, zaman içinde, kişinin depresyona girmesine yol açabilirler. Bir kaygı bozukluğunun olması, kişinin depresyona girebileceğinin önemli bir göstergesidir.

Depresyonla kaygı bozukluğunun bir arada gittiği durumlarda, öncelikle depresyonun ele alınması ve tedavi edilmesi doğru olur. Depresyon belirtilerinde azalma, çoğu zaman, yaşanan kaygının yoğunluğunda da bir azalmaya yol açar, çünkü depresyon belirtileri sürdükçe kaygı körüklenir. Ayrıca, depresyon tedavisinde kullanılan ilaçlar, kaygının azalmasına da yardımcı olurlar.

Depresyonda olunduğunun başlıca belirtileri şunlardır:

• Son birkaç haftadır, neredeyse her gün, gün boyu süren,
• • Hiç tadının olmaması ve yaptıklarından zevk almama,
• • Yaşam sevinci duymama, yoğun bir mutsuzluk duygusu yaşama ve çökkün olma,
• • Canının hiçbir şey yapmak istememesi,

• Yapacağı işlerin gözünde büyüyor olması, yapması gerekenlerin altından kalkamayacakmış gibi gelmesi,
• Yaşamda olup bitenlerin anlamsız gelmeye başlaması, her şeyin boş gelmesi, yaşamla olan bağlarını koparma, yaşama bağlayan pek bir şeyin kalmamış olması,
• Büyük bir aldırmazlık içinde olma, genel bir umursamazlık,
• İçinin daralması, genel bir gerginlik içinde olma,
• Çok sinirli olma, kolay kızma, her an parlayıverecek gibi olma,
• Olaylar karşısında gözlerinin kolaylıkla doluyor olması, ağlamaklılık,
• İçsel gücünün azalması, kolunu kaldıracak gücü kendinde bulamama, “dünya yıkılmış da altında kalmış” gibi hissetme, kendini sürekli olarak yorgun ve bitkin olarak hissetme,
• Davranışlarında genel bir yavaşlama olması ya da tam tersine aşırı bir kışkırmışlık ve yerinde duramama durumu,
• Kendi kendini suçlayıp duruyor olma, geçmişte yaptıklarından ötürü kendini kınıyor olma,
• Kendine güveninin kalmaması, hiçbir şeyi başaramayacakmış gibi gelmesi, kendini değersiz hissetme,
• Yaptığı işe kendini verememe, odaklanamama, unutkanlık, düşüncelerini toparlayamama, açık seçik düşünememe, kararsızlık,
• Zamanın bir türlü geçmek bilmiyor olması,
• Kendine özen göstermemeye başlama, özbakımını savsaklama,
• Sevdiklerine yabancılaşma, içinden bir konuşma isteği gelmemesi, kimseyle konuşmak ya da görüşmek istememe,
• Uyku sorunları yaşamaya başlama, sabah dinlenmiş olarak kalkmama,
• Yemek yeme isteğinin azalması ya da artması, yediklerinden bir tat alamama, aşırı kilo verme ya da aşırı kilo alma,
• Cinsel ilgi ve istekte azalma olması, cinsel işlev bozukluklarının ortaya çıkması,
• Baş ağrısı, kas ağrıları ve sızıları, göğüs ağrısı, sırt ağrısı, karın ağrısı ve sindirim sorunları gibi bedensel birtakım belirtilerin ortaya çıkması,
• Birden, aşırı ölçülerde alkol almaya başlama,
• İçinin yanıyor olması, ruhsal acı çekme,
• Geleceğini tasarlayamama, kendinde bir gelecek görememe,
• Genel bir umutsuzluk ve karamsarlık içinde olma, hiçbir şeyin daha iyiye gitmeyeceğini düşünmeye başlama, kendisi için artık yapacak pek bir şeyin kalmadığını düşünme,
• Başkalarına yük olduğunu düşünme,
• “Yaşamaya değmez” olduğunu düşünme, ölse daha iyi olur diye düşünmeye başlama, “ölsem de kurtulsam” demeye başlama…

Depresyon tanısı konabilmesi için bütün bu belirtilerin bir arada olması gerekmez. Hiç tadının olmaması ve yaptıklarından zevk almama belirtisinin ya da yaşam sevinci duymama, yoğun bir mutsuzluk yaşama ve çökkün olma belirti kümesinin olmasının yanı sıra diğer belirtilerden birkaçının daha olması kişinin depresyonda olduğunu gösterir.

Depresyonun tedavisinde “uygun” antidepresan ilaçların kullanılması çok yararlı olmakla birlikte bilişsel davranışçı terapi yaklaşımlarıyla da kişinin kendisine, başkalarına ve dünyaya bakış açısı değiştirilmeye çalışılır. Dünya, bizim istediğimiz biçimde, olması gerektiği gibi değil, olduğu gibidir. Önce, bu gerçeklikle barışmamız gerekir. “Böyle olmamalıydı” diye anlamsız bir dayatmada bulunmak yerine, “Değil mi ki böyle oldu…” diye düşünmeye başlamamız ve başımıza gelenlerle baş etmeye çalışmamız gerekir. Olanların, olabileceğin en kötüsü olmadığını bilmemiz, başa gelenleri korkunçlaştırmamamız ve bunların altından kalkılamaz ya da katlanılamaz olduğunu düşünmememiz gerekir. Buradan olmak üzere, işlevsel düşünerek, yapılması gerekenleri yapmamız, alınması gereken önlemleri almamız gerekir. Çoğu zaman, “Ne olduğu değil, ne olduğuna nasıl tepki gösterdiğimiz” daha büyük önem taşır.

Ayrıca, sahip olduklarımızın değerini bilmeli, sağlığımıza, varlığımıza, sevdiklerimize ve bizi sevenlere özel göstermeliyiz. Sorunlar geçicidir, ancak sorunlar karşısında aldığımız kararlar ve takındığımız tutumlar kalıcı birtakım sonuçlar doğurabilir…

“Zehirli insanlar”, bize, kendimizi kötü hissettiren, çevrelerine olumsuzluk yayan ve bizi tüketen, diğer bir deyişle, tutum ve davranışlarının yanı sıra kullandıkları dille bizi zehirleyen insanlardır. Bu insanların ortak birtakım özellikleri vardır. Bu insanlar,

• Başkalarının sınırlarına saygı duymazlar.
• İstediklerini elde edebilmek için başkalarını “parmağında oynatma”ya çalışırlar.
• Başkalarının gereksinmelerini göz önünde bulundurmazlar, bunları önemsemezler.
• Başkalarıyla ve başkalarının yaşamıyla gerçekte ilgili değildirler.
• Başkalarının değerlerini, inançlarını ya da yaptıkları seçimleri küçümserler.
• Başkalarının duygularını görmezden gelirler ya da bunları anlamsız bulurlar (eşduyum [empati] yapamazlar).
• Sürekli eleştiride bulunurlar. Sürekli yargılayıcıdırlar.
• Konuşurlar, ama dinlemezler. Dinliyor gibi yapabilirler, gerçekte duymuyorlardır.
• Sıklıkla yalan söylerler.
• Başkalarının arkasından konuşurlar ya da dedikodu yaparlar.
• Yaptıklarının sorumluluğunu almazlar ve genelde başkalarını suçlarlar.
• Çok seyrek olarak özür dilerler. Özür dileseler bile, bu özürleri derin bir anlam taşımaz ve çoğu zaman yalancı bir özürdür.
• Karşısındakilerin, kendi algılarından ve anlam dünyalarından ötürü kuşkuya düşmelerine yol açacak biçimde onlarla oynarlar. Karşılarındaki kişilerde, kişi sanki kendisini tanımıyormuş gibi bir izlenim yaratırlar. Karşılarındaki kişilerin kendi kendilerini sorgulamasına neden olurlar.
• Uzlaşmacı değildirler.
• Onlara göre, onlar her zaman haklıdırlar (ve karşılarındaki kişi hep haksızdır).
• Başkalarından, kabul edilebilir olmayan birtakım beklentileri olabilir.
• Kendilerine yardım edilmesini beklerler; ancak kendileri, başkalarına yardım etme konusunda genelde hiç hazır değildirler.
• Özel günleri berbat ederler.
• Başkalarının sağlığını, çalışma isteğini ve gücünü ya da genel esenlik durumunu çok olumsuz etkileyecek bir biçimde, onları baskı altında tutarlar, başkalarında sürekli bir kaygı yaratırlar.
• Onlarla etkileşmek insanı kötü hissettirir.
• Etkileşimlerinde, karşılarındaki kişinin içsel gücünü (enerjisini) tüketirler.
• Yaptıklarının onların hakkı olduğu düşüncesi içindedirler.
• Kuralların ve yasaların kendileri için geçerli olmadığını düşünürler.
• Yükümlülüklerini yerine getirmezler, sürekli bir sorumsuzluk içindedirler.
• Kendilerinin ya da başkalarının güvenliğini pek umursamazlar.
• Çok sorunlarının olduğundan söz ederler ama hiç değişmek istemezler.
• Edilgin-saldırgan (pasif-agresif) tutumlar sergilerler (surat asma, somurtma, asık suratlı olma gibi; yapmadıkları işler için hep bir özürleri vardır, işleri geciktirme, unutma, sürüncemede bırakma tutumları olur; kendilerine yapılanlar için hep bir içerleme, kırılma, gücenme, alınma içindedirler; övgüde bulunurlarken bile örtük bir eleştiri yaparlar).
• Çok değişken ya da hiç öngörülebilir olmayan duygusal durumları ya da davranışları olur.
• Birden, aşırı tepkiler gösterebilirler.
• Kolaylıkla bağırıp çağırabilirler, sövüp sayabilirler; başkalarına ad takarlar.
• Kimi zaman açıktan açığa saldırganlaşabilirler.
• İstediklerini elde edemediklerinde öfke patlamaları gösterebilirler.
• Ortaya çıkabilecek sonuçları düşünmeksizin, “akıllarına estiği gibi”, dürtüsel davranabilirler.
• Yaptıklarından ötürü pek pişmanlık duymazlar, vicdan azabı çekmezler.

Özel birtakım kişilik özellikleri olan bu “zehirli insanlar”la baş etmenin başlıca yolu onlarla aramıza sınır koymaktır. Bunu yapmak öyle hiç kolay olmayabilir, ancak bunu yapmayı öğrenmek gerekir.

Bu insanlarla aramıza sınır koyduğumuz ve beklentilerimizi açıkça belirlediğimiz zaman, bize nasıl davranılmasını istediğimizi ve bizden neler bekleyebileceklerini onlara göstermiş oluruz. Sağlıklı ilişkilerin temeli sınır koymaya dayanır. Ancak kimi insanlar, kendilerine sınır konmasına direnç gösterebilirler ve bunun için tartışmaya girebilirler; bizi gözardı etmeye çalışabilirler, bizi ellerinde oynatmaya kalkışabilirler, bize gözdağı verebilirler, gözümüzü korkutmaya çalışabilirler, kaba güç gösterilerinde bile bulunabilirler. Bu insanların, bu gibi davranışları sergilemelerinin önüne geçemesek bile, açık sınırlar belirlemeyi öğrenmeli ve bu gibi durumlarda kendimize özellikle özen göstermenin yollarını bulmalıyız. İnsanlar, bizim koyduğumuz sınırlara saygı göstermeyebilirler, ancak bu gibi durumlarda nasıl tepki göstereceğimiz yine bize kalmıştır.

Kimi sınırlarımız diğerlerinden daha önemlidir. Neleri kabul edebileceğimizi ve neleri kesinlikle kabul edemeyeceğimizi ve bunları tartışma konusu bile yapmayacağımızı belirlememiz ve bunu açıkça belirtmemiz gerekir. Karşımızdaki kişi, koyduğumuz sınırları zorluyorsa, ne denli uzun bir süre buna katlanabileceğimizi de açıkça belirlememiz gerekir. Önce kendimiz, kendi içimizde, kendi değerlerimizden yola çıkarak sınırlarımızı doğru belirleyebilmeli, daha sonra bunları açıkça dile getirebilmeli, bu konuda kararlılığımızı göstermeli ve keskin bir duruş sergilemeliyiz. Başkaları, yalnızca biz öyle olmalarını istiyoruz diye öyle olacak ya da daha değişik olacak değildirler; biz, ancak, belirlediğimiz sınırlar da içinde olmak üzere, onlara karşı gösterdiğimiz tutumlarla, onların bize karşı nasıl davranabileceklerini onlara gösterebiliriz. Herkes, davranışlarının sonuçlarına katlanmak durumunda kalacak ve eninde sonunda bunlardan bir ders çıkartacaktır. Karşımızdakilerle bir tutum değişikliği yaratmak istiyorsak, önce kendimiz, onlara karşı bir tutum değişikliğine gitmemiz gerekir…

Depresyon hastalığı, alkol ya da alkol dışı madde bağımlılıklarını tetikleyebileceği gibi bunun tersi de olabilir. Bilimsel verilere göre, yeğin depresyonu olanların yaklaşık üçte birinde alkol kötüye kullanımı da vardır. Alkol ya da uyuşturucu ve uyarıcı madde bağımlılığı olanların yarısından çoğunda da, eşlik eden bir ruhsal hastalık daha bulunduğu saptanmıştır.

Çünkü bu kişiler, yoğun bir üzüntü duyma, mutsuz olma, kendini kınama ve suçluluk duyma ya da özgüvenlerinin kalmaması gibi, yaşadıkları depresyon belirtilerini yatıştırmak için, alkol ya da madde kullanmaya başlayabilirler. Ancak bu maddelerin etkisi kalkınca, yaşadıkları depresyonu yönetmek için bu kez daha çok madde kullanırlar.

Ayrıca, depresyondaki kişiler, genelde toplumsal etkileşimlerden kaçma eğiliminde olurlar, dolayısıyla daha çok kendi başlarına zaman geçirirler. Kendi başlarına kalınca da, alkol ya da alkol dışı madde kullanmaya daha çok eğilim gösterirler.

Alkol ya da madde kullanımınızın önemli bir sorun olup olmadığını ve özel bir tedaviyi gerektirip gerektirmediğini belirleyebilmeniz için kendi kendinize sormanız gereken beş temel soru vardır. Çünkü bağımlılık, çoğu zaman, yavaş gelişen ve ilerleyen bir “hastalık”tır. Alkol ya da madde kullanmaya, bunu denetim altında tuttuğunuz algısıyla ve sözde sağlıklı bir biçimde başlamış olabilirsiniz; ancak ilerleyen zamanla birlikte, denetiminizi sürdürüp sürdüremiyor olduğunuzdan emin olamadığınızı görmeye başlayabilirsiniz. Kendi kendinize sormanız gereken sorular şunlardır:

1. Aynı etkiyi sağlayabilmek için giderek daha çok mu kullanmaya başladınız? Bir zamanlar, bir kadeh şarapla gevşeyebiliyorken, aynı etkiyi sağlayabilmek için artık bir şişe içmek durumunda kalıyorsanız, bir bağımlılık sorunu yaşıyor olabilirsiniz.

2. Yoksunluk belirtileri yaşıyor musunuz? Vücudunuz, kullandığınız herhangi bir maddeye alışmaya başlayınca, ona karşı bir dayanıklılık (tolerans) geliştirir. Bu da bağımlılığın diğer bir bedensel belirtisinin ortaya çıkmasına yol açar. O da yoksunluktur. Hangi maddeyi kullandığınıza bağlı olarak, söz konusu maddeyi kullanmadığınızda, terleme, ürperme, çarpıntı, el titremesi, uykusuzluk, bulantı ya da kusma, karın ağrısı, baş ağrısı, kas ağrısı ve sızıları, kaygı, bunaltı, daralma ve sinirlilik, yorgunluk ve başka birçok belirti yaşayabilirsiniz. Bu gibi belirtiler ortaya çıkar, çünkü vücudunuz kullandığınız maddeye artık bağımlı olmuştur. O madde olmayınca, vücudunuz, benzer bir işlev görmek için sendelemeye, bocalamaya başlar. Bütün bu belirtiler, bedensel bağımlılık geliştiğinin belirtileri olarak yorumlanır.

3. Tasarladığınızdan daha çok mu kullanıyorsunuz? İstediğinizden ve kullanmaya başlarken tasarladığınızdan daha çok kullanıyor olmanız, bir bağımlılık geliştiğinin önemli bir göstergesidir. Alkol ya da madde kullanan çoğu kişi, kullanımlarını denetim altında tutabilecekleri yanılsaması içindedir. Yalnızca bir kadeh ya da bir kez kullanacaklarını söylerlerken, kendilerini durduramadıklarını görürler. Sıklıkla böyle bir duruma düşüyorsanız, bir bağımlılık sorununuz var demektir.

4. Bu tutumunuz, yaşamınızı olumsuz bir biçimde etkiliyor mu? Alkol ya da madde kullanımı, kişinin yaşamını olumsuz bir biçimde etkilemeye başladığı zaman, artık önemli bir sorun olmuştur diye kabul edilebilir. İşe geç gitmeye ya da gidememeye başlamışsanız, bu yüzden sevdiklerinizle ters düşmeye başlamışsanız, toplumsal yükümlülüklerinizi yerine getiremiyorsanız, sağlık sorunları ya da yasal birtakım sorunlar doğmaya başlamışsa, bir bağımlılık geliştirmişsiniz demektir. Bağımlılık geliştiğinin örtük başka birtakım belirtileri daha vardır. Gün boyu kullanmayı düşünüyorsanız, bunu çok istiyorsanız ve içiniz gidiyorsa, elde etmek için olmadık yollara başvurmaya başlamışsanız, bu yüzden birtakım toplumsal etkinliklerinizi ertelemeye başlamışsanız artık sorun başlamış demektir.

5. Alkol ya da madde kullanma tutumunuzu değiştirmek için çabaladınız ve başarısız mı oldunuz? Bunun için çabalamış, ancak başarısız olmuşsanız, artık bir uzman yardımına gerek olduğu ortadadır.

Alkol ya da madde kullanıyor olmak, yaşamınızı olumsuz bir biçimde etkiliyor ise, yanlış birtakım kararlar vermenize yol açıyorsa ve bu yüzden kendinizi tehlikeye atıyorsanız, ortada büyük bir sorun var demektir. Bu sorun, yaşadığınız depresyondan ya da başka bir ruhsal hastalıktan kaynaklanıyor olabileceği gibi, kendi başına da bir sorun olabilir. Bunun artık bir sorun olduğunu görmek, bir değişiklik yapmak üzere atılacak ilk adım olacaktır. Alkol ya da madde kullanımınızı denetim altında tutamadığınız konusunda kendinize karşı dürüst davranarak, bir uzmana başvurma yolunu seçebilirsiniz…

Edilgin-saldırgan (pasif-agresif) tutum, kişinin, bir çatışmaya girmekten korktuğu için, yaşadığı öfkesini bastırma ve öfke duygusunu daha edilgin yollarla dışa vurma, dolaylı yollarla gösterme tutumudur. Somurtma, surat asma ve küsme; birden konuşmamaya başlama ve sessiz kalma; sürdürülen karşılıklı konuşmayı, “Her neyse!”, “Tamam sen haklısın, uzatmayalım!” gibi sözlerle, birden kesmeye çalışma; verilen hiçbir işe hemen başlamama ya da hiçbir işi zamanında bitirmeme ve erteleme; verilen işleri doğru düzgün yapmama ve neden böyle olduğu sorulduğunda, hep sözde nedenler bulma; yolunda gitmeyen işler için sürekli birtakım özürler bulma ve hiçbir yanlışını kabullenmeme; unutma ya da unuttuğunu söyleme; sürekli geç kalma; sürekli söylenme, sızlanma ve yakınma; sürekli olarak başkalarını eleştirme ve suçlama; gereksiz yere ayak direme ve örtük aşağılama, edilgin-saldırgan tutum için verilebilecek örneklerdir. Bunlar, genellikle “sinsi” ve kişinin karşısındaki kişiyi “çileden çıkartan” davranışlar olur. Bu gibi davranışlar için Türkçe’mizde çok güzel deyimler vardır. Yapılması güç olan bir işi, daha da güçleştirme davranışı için “yorgunu yokuşa sürme” deyişi kullanılır ya da bir isteği yerine getirmemek, bir işi yapmamak için geçersiz birtakım nedenler, engeller gösterme tutumu için “ipe un serme” deyişi kullanılır. Bunların her biri edilgin-saldırgan davranış ya da tutumlardır.

Sıklıkla edilgin-saldırgan tutumlar sergileyen insanlar, genellikle olaylara olumsuz bakan insanlardır. Sürekli olarak, yeterince değer görmediklerinden ve yanlış anlaşıldıklarından yakınırlar. Onlara göre, hiçbir şey, onların yaptıkları yanlışlardan kaynaklanmamıştır. Sürekli olarak, başkalarını eleştirme, başkalarını suçlama eğiliminde ve haklı çıkma arayışında olurlar, dolayısıyla kendi yetersizliklerinin açığa çıkmasının önüne geçmeye çalışırlar. Kendilerine hep haksızlık yapıldığı düşüncesi içindedirler. İşler kendi istedikleri gibi gitmezse, kendilerini geri çeker, surat asar ve somurturlar. Üstlerini tanımama, onlara saygı göstermeme eğiliminde olurlar (“O ne bilir!”) ve sürekli bir direnç gösterme eğiliminde olurlar. Söyledikleriyle yaptıkları arasında, genellikle derin bir uçurum vardır.

Edilgin-saldırgan tutum, ilk kez, İkinci Dünya Savaşı sırasında Albay William Menninger tarafından, askerlerin verilen komutlara dolaylı uyumsuzlukları olarak, verilen komutlara karşı çıkmama, ancak tam olarak yerine getirmeme bağlamında tanımlanmıştır.

Başkalarının edilgin-saldırgan tutumlar sergilediklerini anlamak genellikle kolay olur, ancak kendimizin böyle birtakım tutumlar sergileyip sergilemediğimizi nasıl anlayabiliriz? Yaptıklarından ötürü birine hemen surat asıyor ve somurtuyorsak, bizi üzen insanlardan hemen uzaklaşıyorsak, kızdığımız bir kişiyle iletişimimizi hemen kesiyor ve ona küsüyorsak, anlamlı bir iletişim kurmak yerine, sürekli alaycı bir dil kullanıyorsak, birilerini cezalandırmak adına, bize verilen işi ya da işleri erteliyorsak, geciktiriyorsak ya da elimizden geleni yapmıyorsak, edilgin-saldırgan tutumlar sergiliyoruz demektir. Bu gibi durumlarda, yaşadığımız gerçek duyguları anlamalı ve bunları uygun bir biçimde dile getirmenin yollarını öğrenmeliyiz ya da sağlıksız olumsuz duygularımızı, olumsuz bile olsa, sağlıklı seçenekleriyle değiştirebilmek için akılcı düşünmeyi öğrenmeliyiz.

Karşımızdaki kişinin edilgin-saldırgan tutumlarıyla başa çıkabilmek için de atmamız gereken birtakım adımlar vardır. Bunlardan birincisi, karşı karşıya kaldığımız edilgin-saldırgan tutumu olabildiğince hızlı tanımaktır. Çünkü, bu tutum yeterince erken tanınmazsa, böyle bir tutumla sürekli karşı karşıya kalmak bizi bunaltabilir ve tüketebilir. Daha sonra, karşımızdaki kişiye, kendisinden ne beklediğimizi, beklentilerimizin neler olduğunu açık seçik belirtmemiz gerekir. Edilgin-saldırgan tutum sergileyen insanlar, çoğu zaman, karşılarındaki kişilerin öfkelendiklerini ve kendilerine bağırıp çağırdıklarını, dolayısıyla asıl sorunun kendilerinde değil, karşılarındaki kişide olduğunu, kendilerince göstermeye ve kanıtlamaya çalışırlar. Yaptıklarından ötürü başkalarında suçluluk duygusu uyandırarak, elde etmek istediklerini elde etmeye çalışırlar. Biz de, yaşadığımız öfkeyi olabildiğince denetleyerek, bu oyuna gelmememiz ve sürdürülen ilişkiyi bu kısır döngüden kurtarmamız gerekir. Oynanmak istenen oyunda taraf olmayınca, oyun kendiliğinden bozulacaktır. Ayrıca kurulan iletişimde, karşı saldırgan bir tutum izlemek yerine, kendimizi doğru ortaya koymamız gerekir. Gerçekleri doğru dile getirmeli ve görüşlerimizi açıkça söylemeliyiz. Karşımızdaki kişinin davranışlarının bizde ne gibi etkiler yarattığını bilmesini sağlamalıyız. Bunların ötesinde, bir başkasından bir istekte bulunduğumuz ya da bir başkasına bir iş buyurduğumuz zaman, ne gibi bir beklentilerimizin olduğunu açıkça ortaya koymalı, bu beklentilerin karşılanmaması durumunda ne gibi sonuçlar doğurabileceğini açıklıkla belirtilmeliyiz. Bunların yanı sıra, yolunda gitmeyen bir işte, kendi yanlışlarımızı ya da ortak bir eylemde kendi payımıza düşen yanlışları da kabul etme olgunluğunu göstermeliyiz, ancak her şeyin sorumluluğunu üzerimize alarak işin kapanması kolaycılığına da kaçmamalıyız. Ancak, “Unuttum” özürünü kabul etmeyebiliriz. Bizim için önemli konuları açıkça belirtmeli ve bunların unutulmaması gerekliliğine vurgu yapmalıyız. Öte yandan, bizim de, kimi zaman, edilgin-saldırgan tutumlar sergileyebileceğimizi göz önünde bulundurmalı, kendi kızgınlık duygumuzun ayrımında olmalı ve bunu öfkeye dönüştürmeden, uygun bir biçimde dışa vurmalıyız.

Edilgin-saldırgan insanlar yoktur. Edilgin-saldırgan tutum ve davranışlar vardır. Ayrıca edilgin-saldırgan tutum bilinçli bir seçim de değildir. Böyle bir tutum sergileyenlerin büyük bir çoğunluğu kendi gücenikliklerinin ya da kızgınlıklarının ayrımında bile değildirler. Genelde, “Özel bir nedenim yok, yalnızca unuttum”, “Bilerek, isteyerek yapmadım” ya da “Geç kalmamın bu denli büyük bir sorun yaratacağını bilemezdim” gibi sözler söylerler. Sergiledikleri davranışların, başkaları üzerindeki etkilerini göremezler ve eleştiriye aşırı duyarlı olabilirler. Bütün bu nedenlerden ötürü, öncelikle, gerek kendimizin, gerekse karşımızdaki kişinin sergilediği, edilgin-saldırgan tutumları erken tanımalı, bunun olası nedenlerini doğru anlamalı; ardından, iletişim becerilerimizi ve sorun çözme becerilerimizi işe koşarak ve akılcı düşünerek, bu işlevsel olmayan tutumun değiştirilmesine ve bir daha yinelenmemesine çalışmalıyız.

Bağışlamak (affetmek), öç alma gereksinimini bırakmak ve yaşanan acı ve gücenikliğin getirdiği olumsuz düşüncelerden ve duygulardan kurtulmak olarak tanımlanabilir. Bağışlamak, kendi kendimize verdiğimiz bir armağan olarak görülebilir.

Bağışlamanın aşamaları şunlardır:

• Çektiğimiz acıyı ve bizde yarattığı sıkıntıyı anlar ve bunu olduğu gibi kabul ederiz.
• Bu duyguları, bağırıp çağırmadan ya da karşı bir saldırıda bulunmadan, kimseyi incitmeden dışa vururuz.
• Bundan sonrası için, bize karşı başka haksız davranışlarda bulunulmasından kendimizi koruruz.
• Bağışlanacak kişinin bakış açısını ve öyle davranmasının nedenlerini anlamaya çalışırız. Duyduğumuz öfkenin yerine daha yumuşak duyguların almasına çalışırız. Kızmakta haklı olduğumuz gerçeği, öfkelenme duygusunun işlevsel olduğunu ya da bir yararının olacağını göstermez. Duyduğumuz öfkeyi beslememeliyiz.
• Kurduğumuz ilişkideki konumumuzla ilgili olarak önce kendimizi bağışlarız.
• Bundan sonra bu ilişkiyi sürdürüp sürdürmeyeceğimize karar veririz.
• Sözel olarak ya da yazarak bağışlama eyleminde bulunuruz. Kişi ölmüş ya da ulaşılabilir değilse bile, yine de duygularımızı bir mektup biçiminde yazıya dökebiliriz.

Bağışlamak ne değildir?..

• Bağışlamak, unutmak ya da olmamış gibi davranmak demek değildir. Anılarımızı denetleyemeyebiliriz, ancak ne’ye odaklanacağımız bize kalmıştır. Olan olmuştur ve biz, çektiğimiz acıyı yaşamayı bir yana bırakıp, çıkarılacak dersi çıkarmak durumundayız. Thomas Szasz, “Aptal insanlar, ne bağışlarlar, ne de unuturlar; saf insanlar, bağışlarlar ve unuturlar; akıllı insanlar, bağışlarlar, ancak unutmazlar” demiştir.
• Bağışlamak, yapılan davranışla ilgili olarak karşımızdaki kişinin özürünü uygun bulmak (yaptığı davranışı mazur görmek) demek değildir. Yapılanı doğru bulmasak bile bağışlayıcı olabiliriz.
• Bağışlamak, karşımızdaki kişinin bizi inciten davranışlarını sürdürmesine izin vermek demek değildir. Onun geçmişte yaptıklarına ya da gelecekte yapabileceklerine göz yummak demek de değildir.
• Bağışlamak bir duygu değildir. Bağışladıktan sonra herkes benzer bir içsel dinginliğe (iç huzuruna) kavuşacak demek değildir. Bağışlamak, daha iyi duygular yaşatacaktır, ama bunların niteliği ve derinliği kişiden kişiye değişecektir.
• Bağışlamak, barışmak da demek değildir. Bağışladığımız kişiyle barışıp barışmamak ya da aramıza bir sınır koyup koymamak verilecek ayrı bir karardır.

Bağışlamak tek bir kararla başlar, ancak orada bitmez. Bağışlamak bir süreçtir, bir yolculuktur. Bağışladığınızı düşünmüş bile olsanız, yaşadığınız acı, incinmişlik duygusu yine de zaman zaman aklınıza gelecektir. Dolayısıyla yalnızca bağışlamaya karar vermiş olmak kendi başına yeterli olmayabilir. Belki de, her gün, yeniden bağışlamanız gerekebilir. Zamanla bu giderek daha kolay olacaktır. Dolayısıyla bağışlamak yalnızca bir karar değildir, bir tutumdur, bunun bir zihin alışkanlığına dönüşmesi gerekir. Gerçekte bağışlamak, bağışlayacağımız kişiyle değil, kendi kendimizle kurduğumuz yeni bir ilişkidir.

Bağışlamak ve bırakmak öyle kolay yapılıverecek eylemler de değildir; ancak öcünü alıncaya dek, öç alma duygusunu sürdürmek, kin gütmek, bundan çok daha zordur; bizi yıpratır. Çünkü kin gütme duygusu taşımak, borçlu olmak gibidir, insana, ödenmesi gereken bir borcu var gibi hissettirir; kendi başına bir yük getirir. Bu süreci kolaylaştırmak için yapılabilecek birtakım girişimler vardır. Birini bağışlamakta güçlük çekiyorsanız, ona, yaşadığınız bütün duyguları belirten ve bunları neden artık yaşamak istemediğini açıklayan bir mektup yazın. Yazdığınız bu mektubu göndermek zorunda değilsiniz, daha sonra bu mektubu yırtıp atabilir ya da yakabilirsiniz. Bu mektubu yazmak bile yeterince bir boşalma ve arınma sağlayacaktır. Böylece, taşıdığınız aşırı “yük”ü sırtınızdan indirmiş olursunuz. Smedes’in belirttiği gibi “Bağışlamak, bir tutsağı salıvermek ve bu tutsağın da bizim kendimiz olduğunu bulmaktır”; bağışlamak, yeni bir başlangıç yapmak ve özgürleşmek demektir. Başkaları, bağışlanmayı hak etmiyor olabilirler, ancak biz, bağışlayarak, sağlayacağımız içsel dinginliği (iç huzurunu) hak ediyoruz.

Ancak, bağışlamak kişinin içinden gelmelidir. Kişi, bağışlamak için başkalarınca zorlanamaz. Bağışlayabilir ya da bağışlayamayabilirsiniz. Kimi zamanlar, bağışlamak öyle kolay olmayabilir. Gerçekten, içten içe bunu hissetmiyorsanız, bağışladığınızı söylemek boşunadır. Bağışlayamamasına karşın bağışladığını söylemeye çalışmak, kendi duygularına karşı gelmektir ve çökkünlüğe uğratabilir. Bu gibi durumlarda akılcı bir yaklaşım Oscar Wilde’ın yaklaşımı olabilir. Oscar Wilde, “Size kötülük yapanları bağışlayın, hiçbir şey onları daha çok kızdıramaz” demiştir; çünkü kimi insanlar (zehirli insanlar), kötülük yapmaktan, güçlerini kötüye kullanmaktan, başkalarını elinde oynatmaktan, kavgadan ve karşı bir tepki yaratarak, karşılarındakine yanlış yaptırmaktan beslenirler. Öç alma duygunuzu bir türlü bastıramıyor ve bir türlü bağışlayamıyorsunuz, olaya böyle bir bakış açısıyla da yaklaşabilir ve böylece çok akılcı bir biçimde “öcünüzü almış” olabilirsiniz. Marcus Aurelius, ne güzel söylemiş: “Öç almanın en iyi yolu, öç alınacak kişiye benzememektir”.

Bayramlar, birtakım duyguları daha yoğun yaşadığımız özel zamanlardır, bizim için yüklü olayları düşünmek ve bu gibi girişimlerde bulunmak için bize iyi bir fırsat yaratırlar. Bunu kullanabilirsiniz…

Bayramınız kutlu olsun, iyi bayramlar…

(Yanlışlıkla silinen bu yazımı yeniden paylaşıyorum…)

Yalnızlık, kişinin, kişilerarası ya da toplumsal ilişkilerinin (nicelik [sayı] olarak olsa da, daha çok nitelik olarak), istediğinden daha düşük düzeyde olması sonucu yaşadığı sıkıntıdır. Yalnızlık yaşantısı son derece öznel (sübjektif) bir yaşantıdır. Kişi, yalnız olabilir, ancak yalnızlık çekmeyebilir; diğer insanlarla bir arada olabilir, ancak çok büyük bir yalnızlık algısı içinde olabilir. Yalnızlığın tersi, birlikte ya da bir arada olmak değil, yakınlık duymaktır. Yapılan çalışmalarda, gelişmiş toplumlarda insanların yaklaşık üçte birinin yalnızlık algısı içinde olduğu, 12 kişiden birinin de bu durumdan aşırı ölçüde olumsuz etkilendiği bulunmuştur. Kişinin geliri ve eğitim düzeyi gibi etkenlerin de koruyucu etkenler olmadığı saptanmıştır.

Dış uyaranlardan uzak kalmak, düşünmek ve kendi başına davranmak için kendine, tek başına, özel zaman ayırmak, yalnızlık demek değildir. Yalnızlık, benliğin yoksulluğu, tek başına kalabilmek ise benliğin zenginliği olarak görülebilir. “Kendinizle arkadaş olursanız hiç yalnız kalmazsınız” diyen güzel bir deyiş vardır. Tek başına kaldığınızda, birlikte olduğunuz insanı seviyorsanız, onunla barışıksanız, zaten yalnız değilsinizdir. Bu deyişe iki değişik açıdan bakılabilir. Birinci bakış açısı, insanın kendisinden sıkılmaması, kendiyle kalmasının tadını çıkarması ve kendi başına geçireceği zamanlarda, kendini yeniden bulması ve kendini geliştirmesine katkıda bulunabiliyor olmasıdır; diğer bakış açısı, kendisiyle bile arkadaş olamayanların, diğer bir deyişle, kendisiyle barışık olmayanların, başkalarıyla da yakın ilişki kuramayacak ya da arkadaş olamayacak olmalarıdır. Başkalarıyla ilişkide olmanın da üç düzeyi vardır. Bunlardan biri yakın ilişkidir (sevgili ya da eş), diğeri çevresel ilişkidir (arkadaş çevresi) ve bir diğeri ortaklaşa ilişkidir (toplum). Yalnızlığın değerlendirilmesinde, kişinin ne sıklıkta yanında yakınlık duyduğu birinin olmadığı, ne sıklıkta kendisini dışlanmış hissettiği ve çevresindeki kişilerle benzer değerleri taşımadığı ve toplum dışında kaldığı düşüncesinde olduğu değerlendirilir.

Yirminci yüzyılın ikinci yarısında, psikiyatrist John Bowlby tarafından geliştirilen “bağlanma kuramı”, bebekle, bebeğe bakımveren arasındaki güçlü duygusal bağın önemi üzerinde durmuştur. Bu yaklaşım, çağdaş yalnızlık kuramlarının öncüsü gibidir. Bu bakış açısına göre, güvensiz bağlanma örüntüleri olan çocuklar, yaşıtlarınca dışlanacak biçimde davrandıklarından ötürü yalnızlık algısı içinde olurlar. Böyle dışlanmaları da, birtakım toplumsal beceriler geliştirmelerini engellediği gibi, başka insanlara güvensizliklerini de artırır, dolayısıyla bu tutumları da süregiden yalnızlıklarını besler.

Öte yandan, toplumbilimci Robert S. Weiss, karşılanmayan altı toplumsal gereksinmenin yalnızlık duygusuna katkıda bulunduğunu belirtmiştir. Bunlar, bağlanma, toplumsal bütünleşme, ilgi görme, değer bilinme, güvenilir bir işbirliği algısı içinde olma ve zorlanılan durumlarda yol gösterilme gibi gereksinmelerdir. Weiss, yalnızlığın giderilmesinde, arkadaşlığın, yakın bir ilişkinin yerine tutamayacağını da söylemiştir.

Birtakım kişilik özelliklerin de yalnızlık duygusu yarattığı öne sürülmüştür. Toplumsal kaygı yaşayanların, utangaç kişilerin, sürekli üzüntü duyanların, düşmancıl duygular içinde olanların, benlik saygıları düşük olanların, başkalarıyla iyi bir etkileşime giremedikleri, anlamlı ve kendilerini ödüllendirici ilişkiler kuramadıkları saptanmıştır.

Bilişsel yaklaşım ise daha çok yüklenen anlamlar üzerinde durur. Bu yaklaşıma göre, yalnız insanların daha kötümser bir bakış açıları vardır. Bu kişiler, diğer insanlara, olaylara ve içinde bulunulan koşullara daha olumsuz bakarlar ve kendilerine doyum veren toplumsal ilişkiler kuramamaktan ötürü kendilerini suçlama eğiliminde olurlar. Yalnızlık duygusu içinde olan bireylerin olumsuz toplumsal beklentileri, bu beklentileriyle eşleşen tutum ve davranışlarla karşılaşmalarına yol açar. Bunlar da, yalnız kişilerin beklentilerini pekiştirir ve onların toplumsal gereksinmelerini karşılayacak kişilerin onlardan uzaklaşmalarına yol açacak biçimde davranmalarına yol açar. Bu durum, deneysel birtakım çalışmalarda da gösterilmiştir. Öyle ki, olası toplumsal bir tehdit (rekabet, ihanet gibi) karşısında yalnız bireyler, daha hızlı ve yoğun bir biçimde, güvensizlik, düşmancıl tutumlar ve katlanamazlık algısıyla tepki göstermişlerdir.

Yalnız kişilerin toplumsal dünyaya ilişkin, olumsuzluk yüklü, kendini koruma bakış açıları, zorlandıkları durumları nasıl yorumladıklarını ve bunlarla nasıl başa çıktıklarını da etkiler. Yalnız kişiler, zorlandıkları durumlar karşısında daha çok geri çekilirlerken, kendilerini yalnız hissetmeyen kişiler daha etkin bir biçimde baş etmekte ve sorun çözmekte ve başkalarından daha çok ve daha somut destek arayışında olmaktadırlar. Belirli birtakım durumlarda, zorlanılan durumlardan uzaklaşmak akılcı gibi görünebilirse de, sürekli bir kaçınma davranışı içinde olmak, giderek bunaltıcı olabilir. Giderek zorlanma da, daha çok ruhsal ve bedensel hastalığa yol açabilir. Gerçekten de, yalnızlık, insanın beden ve ruh sağlığı üzerinde olumsuz birtakım etkiler yaratır. Bunlar arasında, kalp-damar hastalıkları ve inme, şeker hastalığı ve romatizma hastalıkları, bellek ve öğrenme bozuklukları, karar vermede güçlük çekme, toplumdışı davranışlar, alkol ya da madde kötüye kullanımı, Alzheimer hastalığının ilerlemesi, beyin işlevlerinde değişiklikler, depresyon ve kendini öldürme (intihar) sayılabilir. Ayrıca yalnız erişkinlerin daha az spor yaptıkları, daha kötü beslendikleri ve daha çok yağlı yiyecekler yedikleri, uykularının niteliğinin daha bozuk olduğu ve gündüz kendilerini daha yorgun hissettikleri ve daha erken yaşlılık belirtileri gösterdikleri bulunmuştur.

Yalnızlık, insanların kendilerini boş, tek başına ve istenmedik olarak hissetmelerine neden olur. Kendini yalnız hisseden insanlar sıklıkla insan ilişkisine gerek duyarlar, ancak bakış açıları insanlarla ilişki kurmalarını daha da zorlaştırır.

Yapılan çalışmalar, yalnızca üç ya da dört yakın arkadaşın olmasının, yalnızlıktan kurtulmak için yeterli olduğunu ve bu durumun yaratacağı sağlık sorunlarından koruyacağını göstermiştir.

Yalnızlıktan kurtulmanın yolları olarak şunlar sayılabilir:

• Yalnızlığın, değiştirilmesi gereken bir belirti olduğunun ayrımına varılmalıdır.
• Yalnızlığın, hem bedensel, hem de ruhsal anlamda ortaya çıkardığı etkiler doğru okunmalıdır.
• Başkalarıyla paylaşılan ve eğlendirici olan birtakım uğraşı alanları bulunmalıdır. Bu gibi ortamlar, yeni insanlar tanımak, yeni arkadaşlıklar kurmak ve toplumsal etkileşimlerde bulunmak için çok iyi birer fırsattırlar.
• Benzer ilgileri, değerleri ve tutumları olan insanlarla nitelikli ilişkiler kurmak için çaba harcanmalıdır.
• Başkalarına ilgi göstermelidir. Başkalarına ilgi gösterilirse, karşılığında ilgi görülür.
• Olumsuz önyargılar içinde olunmamalı, dışlanma olasılığı abartılmamalıdır. Toplumsal ilişkilerde hemen dışlanacakmış gibi bir algı içine girmektense, olumlu düşüncelere ve olumlu tutumlara odaklanılmalıdır.

Mother Teresa, “En büyük yoksulluk yalnızlık ve sevilmediği duygusu içinde olmaktır” demiştir. Ünlü giyim tasarımcısı Coco Chanel, “Kimi insanların çok parası vardır, kimi insanlar da zengindir” demiş, bu bağlamda ünlü şarkıcı Bob Marley de “Kimi insanlar öyle yoksullardır ki, sahip oldukları tek şey paradır” diye belirtmiştir. Dolayısıyla, daha zenginleşmek için, insanlara ve insan ilişkilerine değer vermeli ve yakın ilişkiler içinde olduğumuz insan sayısını artırmalıyız. Gerçekten kendimizi zengin hissetmek istiyorsak, sahip olabileceğimiz, paranın satın alamayacağı şeyleri göz önünde bulundurmalıyız. Yakın arkadaşlıklar gibi, dostluklar gibi…

Öykü yazarımız Sait Faik Abasıyanık ne güzel söylemiş: “Yalnızlık dünyayı doldurmuş. Sevmek, bir insanı sevmekle başlar her şey…” Amerikalı oyuncu Judy Garland ise, “Gecenin sessizliğinde, binlerce insanın alkışının yerine, yalnızca, sevdiğim ve gerçekten beni seven birinin, birkaç sevgi sözcüğünü duymak istemişimdir” demiştir…

Histriyonik kişilik bozukluğu olan kişiler, duygularını çok yoğun yaşayan, duyguları çok değişken olabilen ve benlik algıları kırılgan olan kişilerdir. Bu kişilerin benlik saygıları, gerçek bir benlik değeri algısına değil, başkalarının onayına bağlıdır. Hep göz önünde olmayı isterler ve ilgi çekmek için çarpıcı ya da uygunsuz birtakım davranışlarda bulunabilirler. Histriyonik, “çarpıcı ya da yapmacık” anlamına gelir. İlgi çekmek için abartılı ve çarpıcı birtakım davranışlar sergilemek demektir.

Bu kişilik bozukluğu, 2/3 oranında, daha çok kadınlarda görülür ve erken erişkinlik yıllarında kendini gösterir. Toplumun yaklaşık % 2’sinde görülen bir durumdur (yaklaşık 50 kişiden birinde). Ortaya çıkmasında kalıtımsal etkenler ve öğrenilmiş davranışlar söz konusu olabilir.

Histriyonik kişilik bozukluğu olan kişilerin, konuşma ve davranma bağlamında, toplumsal becerileri genellikle çok iyidir. Ancak, bu toplumsal becerilerini başkalarını “parmağında oynatmak”, başkalarını kendi amaçları doğrultusunda yönlendirmek ve başkalarını etkilemek için kullanma eğiliminde olurlar ve sürekli ilgi odağı olmaya çalışırlar.

Histriyonik kişilik bozukluğu olan kişiler,

• İlgi odağı olmadıklarında, bundan büyük bir rahatsızlık duyarlar. İlgi çekmek için abartılı konuşmaları ve davranışları olabilir ya da yalana başvurabilirler. Bulundukları ortamda, ilginin bir başkasının üzerine kaymasından çok rahatsız olurlar ve bu duruma surat asarak tepki gösterirler. Kendilerinin yanında bir başkasına övgüde bulunulmasını kaldıramazlar.
• Kışkırtıcı bir biçimde, açık saçık giyinirler; uygunsuz, ayartıcı ve baştan çıkartıcı davranışlar sergilerler ya da başkalarıyla kırıştırırlar. Başkalarıyla aralarına sınır koymakta güçlükler çekerler. Gereksiz yakınlaşmalar yaşarlar. Sözgelimi, Facebook’a ya da Instagram’a çok özel fotoğraflarını koyarlar ya da koydukları kendi fotoğraflarıyla sürekli bir ilgi çekme arayışı içinde olurlar ve hep beğenilmek isterler. Açık bir gecelikle ya da sabahlıkla kapıcının karşısına çıkarlar; mahalle kasabından “Bizim Hasan” diye söz ederler; sanki çok büyük bir yakınlık duyuyorlarmış gibi, insanlarla hep canım, cicim, -ciğim diye konuşurlar. Herkesin yanında, ilişkide oldukları kişiye, sürekli olarak, “aşkım” vb. sözcüklerle hitap ederler. Derinlikten yoksun, bir sevgi, bir yakınlık gösterisi içindedirler.
• Hem olumlu, hem de olumsuz duyguları çok güçlü bir biçimde yaşarlar ve genelde “şen şakrak” bir görünüm sergilerler, ancak duyguları birden değişir. Sıradan olaylar onları çok etkileyebilir ve duygusal durumları birden değişebilir. Abartılı duygusal tepkiler gösterebilirler. Hıçkırarak ağlayabilir ya da sıradan eğlenceli bir durum karşısında kahkahalara boğulabilirler. Burada, hem abartılı bir tepki, hem de başkalarına “Bak, ben nasıl güzel eğleniyorum, ne güzel yaşıyorum!” iletisi gönderme gereksinimiyle, ilgi çekme arayışı vardır. (Yemek yediğimiz yerlerde, yan masalardan gelen abartılı gülme seslerinden ve ortamda başkalarının da olduğunu hiçe sayan davranışlardan rahatsız olduğumuz çok olmuştur.) Genelde, içten içte, öyle çok mutlu değildirler, somurtkan olabilirlar ya da yalancı bir gülümse sergiliyor olabilirler; ancak ilgi odağı olduklarında ya da kendilerine bir övgüde bulunulduğunda, geçici bir mutluluk yaşadıkları olur.
• Sanki, büyük bir topluluğun önünde bir oyun sergiliyormuş gibi, aşırı duygu gösterileriyle çarpıcı bir biçimde davranırlar, ancak bu davranışlar genellikle içtenlikten yoksundur, gösteriş yapmak içindir. Başkalarında iyi bir izlenim bırakmak için olmadık yollara başvurabilirler.
• Konuşmaları genellikle ayrıntıdan yoksun ve yüzeyseldir, yalnızca karşısındaki kişiyi etkilemeye yöneliktir.
• Dış görünümleriyle aşırı ilgilidirler. Gösterişçidirler. Plastik cerrahi hastalarının yaklaşık yüzde 10’unda böyle bir kişilik örüntüsü görülür. Dış görünümleriyle ilgili olarak gerçekçi olmayan birtakım beklentiler içinde oldukları için, plastik cerrahi girişimlerinin sonuçlarından da genelde mutlu olmazlar.
• Sürekli olarak başkalarınca onaylanmaya gerek duyarlar. Övülmeye gereksinirler.
• Kolay kanarlar ve başkalarından kolaylıkla etkilenirler.
• Eleştirilmeye, dışlanmaya ya da onay görmemeye aşırı duyarlıdırlar. Benlik saygıları genellikle başkalarının onayına bağlıdır.
• İşler yolunda gitmeyince şaşkınlık gösterir ve bocalarlar. Engellenmeye gelemezler ve sıradanlıktan kolaylıkla sıkılırlar. Birçok işe girişir ancak bitirmeden bırakırlar ya da bir etkinlikten bir diğerine atlayıp dururlar.
• Sabırsızlık gösterirler, beklemeye ve doyum almalarının geciktirilmesine gelemezler ve sabredemedikleri durumlarda çocuksu birtakım tepkiler gösterebilirler.
• Genellikle düşünmeden eyleme geçerler, dürtüsel davranabilirler.
• Yaşadıkları yoğun duyguların etkisiyle ya da anlık, gözü kara, birtakım kararlar verebilirler.
• Kendileri odaklıdırlar, çok seyrek olarak başkalarına ilgi gösterirler.
• İlişkilerini sürdürmekte güçlük çekerler. Başkalarıyla etkileşimlerinde yüzeysel kalırlar. Kendileri odaklı olmaları ve duygusal patlamalar göstermeleri, ilişkilerini sağlıklı bir biçimde sürdürmelerini güçleştirir. Anlaşmazlıklar için hep başkalarını suçlarlar.
• Eşduyum (empati) yapmakta güçlük çekerler, başkalarının duygularını okuma yeterlikleri düşüktür ve başkalarının sözcüklerini ve eylemlerini doğru yorumlayamayabilirler.
• Kendilerini, kendi özellikleri içinde değil, ancak başkalarıyla olan ilişkilerine göre ve onlar üzerinde bıraktıkları ya da bırakmak istedikleri izlenimlere göre tanımlarlar. Kendi içsel nedenlerinden çok, dış uyaranlara göre davranırlar. Kabullenilmeyi ve sevgi görmeyi bekledikleri kişilerin görüşlerine ve duygusal durumlarına ileri derecede duyarlıdırlar. Bir yandan, duygusal olarak ellerinde oynatarak, birlikte oldukları kişileri denetim altında tutmaya çalışırlarken, diğer yandan, onlara karşı büyük bir bağımlılık duyabilirler.

Histriyonik kişilik bozukluğu olanlarda, sıklıkla, depresyon, kaygı bozuklukları, yeme bozuklukları ve bağımlılıklar gibi başka ruhsal bozukluklar da görülür.

Terapi sürecinde, bu kişilerin, başkalarından yeterince ilgi ya da onay görmemelerine katlanabilmelerinin yolları öğretilir; bu kişilere, etkili iletişim becerileri ve toplumsal etkileşim becerileri kazandırılmaya çalışılır; başkalarıyla eşduyum (empati) yapmayı öğrenmeleri sağlanır ve duygularını başarıyla yönetebilmeleri için, öncelikle duygularının nasıl ayrımına varabilecekleri gösterilir.

Bu kişilerin, “Mutlu olabilmem için başkalarının beni beğenmesi, bana hayranlık duyması gerekir”, “İnsanların ilgisini çekebilmeliyim”, “Yaptıklarımla onaylanmamak ya da dışlanmak, benim değersiz ve sevilebilir biri olmadığımı gösterir” ve “Dışlanmak, aşağılanmak ve küçük düşmüş olmak demektir ve bu, katlanılabilir gibi değildir” gibi yerleşik temel düşüncelerinin üzerine gitmelerine ve bunları işlevsel karşılıkları ile değiştirmelerine çalışılır.

Böyle bir kişiyle ilişkide olan, böyle biriyle etkileşmek durumunda kalanlar neler yapabilirler?.. Böyle kişilik özellikleri olan biriyle olmak, bu kişilerin aşırı ilgi beklentilerinden ötürü, birlikte oldukları kişileri yorabilir ve tüketebilir. Hazırlıklı olmak için, bu kişilerin ne gibi belirtiler gösterebileceklerini iyi bilmek gerekir. Bu kişiler, karşılarındaki kişileri parmaklarında oynatmak, ne isterlerse elde edebilmek için ellerinden geleni yapabilecekleri için, onların bu davranışlarını zamanında görmek ve yenilgiye uğramamak gerekir. Elde edebileceklerini elde etmek için öyle uçlara gidebilirler ki, sıklıkla bırakıp gitmekle göz korkutmaya çalışabilirler. Bu oyuna gelmemeli ve yenik düşerek bu davranışları pekiştirilmemelidir. Etkili olduğunu görürlerse, bu davranışlarını sürdüreceklerdir. Ayrıca, söyledikleri hiçbir şeyi kişisel olarak almamalıdır. Belirli birtakım durumlarda, istediklerini elde edebilmek için yalana başvurabilirler. Bu gibi durumlarda, sakinliğimizi koruyup, her ne söylemek istiyorlarsa söylemelerine izin verdikten sonra, ne yapmak istiyorsak onu yapabiliriz. Söylediklerinin, üzerimizde pek bir etkisinin olmadığını onlara göstermemiz gerekir. Kimi zaman, onların biraz gururunu okşamak ya da biraz şımartmak işe yarayabilir. Böyle bir yaklaşım, arada yaşanan olumsuz iletişimi ortadan kaldırır ve onlara “Ben kazandım” duygusu verir. Oysa gerçeği bilen, karşılarındaki kişilerdir. Bu yaklaşım her zaman işe yaramasa da, yaradığı zamanlar da olur. Bu kişiler, kendi davranışlarını sürekli olarak haklı gördükleri ve davranışlarının ne gibi olumsuz sonuçlar verdiğini genelde göremedikleri için tedavi olma gereği pek duymazlar. Ancak, gösterdikleri tutum ve davranışlarının olumsuz sonuçlarından ötürü ya da depresyon, kaygı bozuklukları, yeme bozuklukları ya da bağımlılıklar gibi, eşlik edebilen ruhsal diğer bozukluklar için terapi alma gereği duyacak olurlarsa, psikoterapiden büyük yarar görebilirler.

“Deneyim, insanın başına gelenler değil, başına gelenlere karşı gösterdiği tepkilerle edindiği kazanımlardır.”

Yaratıcı insanların ortak birtakım özellikleri vardır. Yaratıcı insanlar,

• Hep yeni birtakım deneyimler yaşamak isterler.
• Tutkularının peşinde koşarlar.
• Hiç beklenmedik bir anda, sıradan gibi görünen bir olaydan esinlenirler.
• Yürekleriyle düşünürler, sezgilerine güvenirler.
• Çok iyi bir gözlemcidirler.
• Göze almayı bilirler.
• Yenilikçidirler. Çizginin dışına çıkabilirler.
• Çok yanlış yaparlar. Yaptıkları yanlışlar onlara yeni kapıları aralar.
• Öğrenmekten çok zevk alırlar.
• Kurallardan hiç hoşlanmazlar (kendileri koymadıkları sürece).
• Bağımsız çalışmayı severler.
• Değişmez düşünceli (“sabit fikirli”) değildirler. Zamanla düşüncelerini değiştirebilirler.
• Hep alışageldik eylemlerde bulunmaktan sıkılırlar, yenilik arayışı içindedirler.
• Sıradışı olmalarıyla bilinirler. Herkesden değişik düşünürler, değişik olmaktan korkmazlar.
• Büyük düşünürler.
• Çok meraklıdırlar. Hep soru sorarlar.
• Yenilgiyi kolay kolay kabul etmezler, yeniden yeniden denerler.
• İçsel güçleri (enerjileri) çok yüksektir, ancak kendilerini yalnızca yaptıkları işe odaklarlar.
• Zihinleri uyumadığı için uykuya dalmakta güçlük çekebilirler.
• Zaman zaman yalnız kalmaktan çok hoşlanırlar, kendilerini dinlerler, kendilerini yeniden bulurlar.
• Yaptıkları iş onlara bir oyun gibi gelir, onunla çok eğlenirler, ancak direngendirler.
• Herkesin “zorluk” gibi algıladığı bir durumu, onlar bir “fırsat” olarak görürler.
• İçleri sevgi doludur. Her şeyi severler. Yaşamı severler, insanları severler, yaşadıkları duyguları severler, güzellikleri severler.

Olayların sizi nereye götürdüğü değil, sizin olayları nereye götürdüğünüz önemlidir…